Fake for Real

Η έκθεση παρουσιάζει παραποιήσεις σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας, περιγράφοντας τις συγκεκριμένες ιστορικές περιστάσεις που εξηγούν τον τρόπο με τον οποίο δημιουργήθηκαν, τα συμφέροντα και τα κίνητρα που κρύβονταν πίσω τους, τον αντίκτυπό τους και τον τρόπο με τον οποίο τελικά εκτέθηκαν. Στόχος μας είναι να δείξουμε ότι οι παραποιήσεις έχουν μακρά παράδοση στην ιστορία και δεν ανήκουν μόνο στην εποχή μας. Εξετάζουμε, επίσης, πώς μπορούμε να γίνουμε πιο ανθεκτικοί έναντι των προσπαθειών εξαπάτησης και παραπλάνησης μας.

Σε αυτό το επεισόδιο θα αναρωτηθούμε πώς οι πρόγονοί μας αποπειράθηκαν να περιηγηθούν στον κόσμο των αδιάψευστων κατασκευών των θρησκευτικών πεποιθήσεων. Πώς ξεχώριζαν τι ήταν αληθινό και τι όχι; Εδώ και αιώνες, η σφαίρα της πολιτικής και η σφαίρα της θρησκείας αλληλοϋποστηρίζονται ως προς την αξίωσή τους για εξουσία και νομιμοποίηση. Σε κάθε εποχή παραποιείται ό,τι έχει τη μεγαλύτερη αξία και, ως εκ τούτου, οι μεγαλύτερες απομιμήσεις και παραποιήσεις στη Μεσαιωνική Ευρώπη σχετίζονταν στενά με τη θρησκεία.

Εμείς οι άνθρωποι έχουμε από τη φύση μας την προδιάθεση να εξερευνούμε τον κόσμο που μας περιβάλλει και να προσπαθούμε να τον κατανοήσουμε να τον ερμηνεύσουμε καλύτερα, χρησιμοποιώντας τις τεχνικές που έχουμε στη διάθεσή μας. Τώρα θα επικεντρωθούμε στις απομιμήσεις και τις πλαστογραφίες που συνδέονται με τους σταδιακά διευρυνόμενους ορίζοντες των Ευρωπαίων: από τη γεωγραφική εξερεύνηση έως τη σύγχρονη επιστήμη.

Βρισκόμαστε τώρα στην ενότητα που είναι αφιερωμένη στη συναρπαστική εποχή της οικοδόμησης των εθνών. Ο 18ος και ο 19ος αιώνας στην Ευρώπη ήταν αιώνες αναταραχής και μετασχηματισμού. Οι αυτοκρατορίες βρίσκονταν υπό κατάρρευση και από τα ερείπια τους αναδύθηκαν νέα έθνη. Σε αυτό το τμήμα της έκθεσης θα ανακαλύψετε πατριωτικά ψεύδη, θεωρίες συνωμοσίας και τα πλαστά αποδεικτικά στοιχεία που χρησιμοποιήθηκαν στη δίκη Dreyfus.

Ίσως έχετε ακούσει τη φράση: το πρώτο θύμα του πολέμου είναι η αλήθεια. Παρόλο που δεν μπορούμε να προσδιορίσουμε την ακριβή προέλευσή της, οφείλουμε να αναγνωρίσουμε τη σοφία που περιέχει. Σε αυτό το τμήμα της έκθεσης διερευνούμε τα είδη απομίμησης και πλαστογραφίας που χρησιμοποιήθηκαν κατά τη διάρκεια πολέμων, καθώς και την «καλή» πλευρά της πλαστογραφίας: την ηθική πλαστογραφία, τη θεμιτή παραποίηση.

Το επεισόδιο αυτό πραγματεύεται το εξής ερώτημα: είναι δυνατόν να διαγραφεί η ύπαρξη κάποιου από την ιστορία επειδή το επιθυμούν αυτοί που βρίσκονται στην εξουσία; Για ποιους λόγους θα μπορούσε η κρατική προπαγάνδα να εμπλακεί σε τέτοιες πρακτικές;

Σε αυτό το τελευταίο επεισόδιο εξετάζουμε πιο σύγχρονα ζητήματα, όπως την ελευθερία μας να γράφουμε και να δημοσιεύουμε ό,τι θέλουμε: πρόκειται για απόλυτο δικαίωμα ή θα πρέπει να υπόκειται σε κάποιους περιορισμούς; Πρέπει να προστατεύεται πάντοτε η ελευθερία της έκφρασης, ακόμα και αν κάποια κείμενα θα μπορούσαν να έχουν καταστροφικές συνέπειες; Θα έχετε ακούσει για τη ρητορική μίσους και τις κατασκευασμένες ειδήσεις που κυκλοφορούν στο διαδίκτυο και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Τα ζητήματα αυτά, ωστόσο, δεν αποτελούν καινούριο φαινόμενο...

Με την ευκαιρία της Ημέρας των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων για το 2020, ερευνούμε μέσα από την έκθεσή μας Fake For Real ζητήματα της ελευθερίας της έκφρασης, της διασποράς ψευδών ειδήσεων και της παραπληροφόρησης στον ρου της ευρωπαϊκής ιστορίας.

Το δεύτερο βίντεό μας για την Ημέρα των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, σας προσκαλεί στην έκθεση Fake For Real για να δούμε με ποιους τρόπους η υπόθεση Ντρέιφους και οι εκδηλώσεις αντισημιτισμού υπονόμευσαν το δικαίωμα σε δίκαιη δίκη και δημιούργησαν ένα σκάνδαλο διεθνών διαστάσεων.

Μαρμάρινη κεφαλή του αυτοκράτορα Γέτα βανδαλισμένη με σκαρπέλο μετά την καταδίκη της μνήμης του - Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, π. 200 π.Χ.

Αποφασισμένος να συνενώσει στα χέρια του θρησκευτική και πολιτική εξουσία, ο Ρωμαίος Αυτοκράτορας επιδιώκει την ύψιστη δόξα της θεοποίησης - θεϊκή υπόσταση και αθανασία. Στον αντίποδα, η έσχατη τιμωρία ήταν να διαγραφεί κάποιος κατηγορηματικά από την ιστορία. Ο όρος «damnatio memoriae» (καταδίκη της μνήμης) είναι επινόηση της σύγχρονης εποχής για να περιγραφεί η πρακτική αυτή. Οι καταδικασθέντες διαγράφονταν από τα αρχεία, οι διαθήκες τους ακυρώνονταν και όλες οι αναπαραστάσεις της μορφής τους καταστρέφονταν. Στην περίπτωση του Γέτα, ο οποίος δολοφονήθηκε με εντολή του αδελφού του και συναυτοκράτορα, Καρακάλλα, και μόνο η αναφορά στο όνομά του κατέστη αδίκημα που επέσυρε θανατική ποινή.

Μπρεβιάριο με εικονογράφηση στην οποία απεικονίζεται ο Άγιος Μαρτιάλιος να παρίσταται στο θαύμα του πολλαπλασιασμού των άρτων - Βουργουνδία, μετά το 1481

Ο χρονικογράφος Adémar de Chabannes ισχυριζόταν ότι ο Άγιος Μαρτιάλιος, ένας επίσκοπος του 3ου αιώνα που τάφηκε στη Λιμόζ, ήταν στην πραγματικότητα ένας από τους αποστόλους. Ο Adémar έπεισε πολλούς, αναβαθμίζοντας το κύρος του Αββαείου του Αγίου Μαρτιάλιου, αλλά ένας περιπλανώμενος μοναχός, ο Benedetto di Chiusa, αμφισβήτησε την αφήγηση αυτή, καθώς δεν επιβεβαιωνόταν στις προηγούμενες χριστιανικές παραδόσεις.

Μορφή ενός ningyo, του «ανθρώπου-ψαριού» - Ιαπωνία, 1800-1823

Οι χαρτογράφοι και οι συγγραφείς συχνά εικονογραφούσαν τα έργα τους με εικόνες θαλάσσιων τεράτων και φανταστικών πλασμάτων που υποτίθεται ότι εμφανίζονταν ή ακόμη και επιτίθεντο στους ναυτικούς.  Ακόμη και ο Κολόμβος ισχυριζόταν ότι είχε δει τρεις γοργόνες, «αν και όχι τόσο όμορφες όσο τις αναπαριστούν». Τον 19ο αιώνα μπορούσε ακόμη κανείς να δει ιαπωνικές «γοργόνες» σε αίθουσες παραδοξοτήτων και μουσεία στην Ευρώπη και την Αμερική. Στην ιαπωνική κουλτούρα, υπήρχε η δοξασία ότι οι ningyo είχαν απόκρυφες ικανότητες. παπιέ μασέ και βαμβάκι γύρω από ξύλινο τελάρο, όπου έχουν προστεθεί (βόεια) εντόσθια, ανθρώπινες τρίχες, τμήμα από γνάθο καρχαρία και δέρμα ψαριού.

Το Σφυρί των Μαγισσών - εγχειρίδιο για το κυνήγι μαγισσών - Φρανκφούρτη, 1588

Η εφεύρεση της τυπογραφίας γύρω στο 1440 άνοιξε τον δρόμο για έναν καταιγισμό  πληροφόρησης και παραπληροφόρησης. Η απουσία ελέγχου του περιεχομένου προκάλεσε δυσφορία παρόμοια με αυτήν που μας προκαλούν σήμερα η διασπορά ψευδών ειδήσεων, η διαστρέβλωση της πραγματικότητας και η ρητορική μίσους. Η τυπογραφική επανάσταση είχε πολλά θύματα. Τα βιβλία για τη μαγεία έγιναν τόσο δημοφιλή ώστε να προκαλέσουν αμέτρητους διωγμούς και χιλιάδες θανάτους υποτιθέμενων μαγισσών σε μια περίοδο που κράτησε πάνω από δύο αιώνες. Από την άλλη, οι ολοένα και περισσότεροι εγγράμματοι Ευρωπαίοι που μπορούσαν να πιάσουν στα χέρια τους βιβλία, μπροσούρες και εφημερίδες βρήκαν εκεί τη δύναμη και την έμπνευση για να παλέψουν για πολιτικές ελευθερίες αλλάζοντας το ρου της ιστορίας.

Ανώνυμο σημείωμα με το οποίο κατηγορείται ο φαρμακοποιός David Welman ότι επιδίδεται σε μαγεία και ότι είναι λυκάνθρωπος - Lemgo, 1642

Μετά από τοπικό διαπληκτισμό, πολυάριθμα σημειώματα σαν αυτό άρχισαν να κυκλοφορούν στην πόλη Lemgo της Γερμανίας. Μετά από δύο δίκες, ο Welman θανατώθηκε.

ανθρώπου του Πίλτνταουν

Βασισμένη στην εμπειρική έρευνα, η επιστήμη αγωνίζεται να προσδιορίσει το αντικειμενικά αληθές. Αναπόφευκτα το έργο των επιστημόνων δεν είναι απαλλαγμένο από ίχνη μεροληψίας. Κάποιοι μάλιστα παραποιούν εσκεμμένα τα ευρήματα της έρευνας για ίδιον όφελος. Ο Charles Dawson ήταν μια τέτοια περίπτωση. Βρίσκοντας γόνιμο έδαφος στους κύκλους των παλαιοντολόγων που διψούσαν να επιβεβαιώσουν τις θεωρίες τους, το εύρημα του «ανθρώπου του Πίλτνταουν» το 1912 χρειάστηκε σαράντα χρόνια για να αποκαλυφθεί ως απάτη.  Η αποκάλυψη όμως δείχνει την υπεροχή της επιστημονικής μεθόδου. Αντίθετα από τη θρησκεία ή την ιδεολογία, η επιστημονική γνώση μπορεί και να διαψευστεί, και να επαληθευτεί.

Χαλκογραφία του Johan Frederik Clemens: Το κύκνειο άσμα του Οσσιανού - Κοπεγχάγη, 1787

Η ιστορία, η λογοτεχνία και η τέχνη έγιναν σημαίνοντα πολιτικά εργαλεία για την κατασκευή εθνικής ταυτότητας τον 18ο και τον 19ο αιώνα. Η παρόρμηση να «καλυφθούν τα κενά» οδήγησε σε πληθώρα πλαστογραφιών. Κάθε «νέο στοιχείο» που ερχόταν στο φως ήταν τεκμήριο της μακραίωνης ύπαρξης του έθνους και διατράνωνε την πολιτιστική του υπεροχή. Πολλά από αυτά έχουν αφηγητή τον «Όμηρο» του κάθε έθνους και τεκμηριώνουν ότι αυτό το έθνος και όχι άλλο υπήρξε το λίκνο του ινδοευρωπαϊκού πολιτισμού. Ακόμη και μετά την αποκάλυψη του ψεύδους, οι ιστορίες αυτές δεν χάνουν την ισχύ τους.

Czech translation of the Protocols of the Elders of Zion - 1925

A conspiracy theory maintains that some covert, highly influential group of people is the cause of dramatic and seemingly inexplicable events. The Protocols of the Elders of Zion, published in Tsarist Russia in 1903, claimed to uncover Jewish plans for world domination. This forgery in the form of a conspiracy theory became the most influential antisemitic text of the past hundred years. Although it was soon debunked, the ideas spread, with devastating consequences.

Αφίσα που επεξηγεί την Υπόθεση Dreyfus στην «Ιστορία ενός προδότη» - Γαλλία, 1899

Το 1894 βρέθηκε έγγραφο που έκανε λόγο για πώληση γαλλικών στρατιωτικών μυστικών στην Γερμανία. Ένα τέτοιο έγκλημα δεν μπορούσε να μείνει ατιμώρητο. Με βιασύνη κατασκευάστηκαν ενοχοποιητικά στοιχεία κατά του Αλφρέντ Ντρέιφους, του μόνου εβραίου αξιωματικού που υπηρετούσε στο Γενικό Επιτελείο του γαλλικού στρατού. Με βάση πλαστογραφίες, έναν «μυστικό φάκελο» και κάποιες διογκωμένες γνωμοδοτήσεις εμπειρογνωμόνων, ο Dreyfus καταδικάστηκε για προδοσία, καθαιρέθηκε και εκτοπίστηκε ισοβίως. Η Υπόθεση Ντρέιφους δίχασε τη Γαλλία, υποδαύλισε τον αντισημιτισμό και εξέθεσε τις προκαταλήψεις και την διαβλητότητα του δικαστικού συστήματος.

Εργαλεία που χρησιμοποιούσαν αντιστασιακοί στο κέντρο έκδοσης δελτίων ταυτότητας στο Άμστερνταμ για να πλαστογραφήσουν ατομικά δελτία ταυτότητας - Κατεχόμενες Κάτω Χώρες, 1941-44

Ένα στιλό, μια σφραγίδα, μια γραφομηχανή, ασετόν. Αυτά τα αντικείμενα, στα χέρια θαρραλέων ανθρώπων, έσωσαν χιλιάδες ζωές κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Σε ολόκληρη την Ευρώπη, μια αδυσώπητη γραφειοκρατία έδωσε τη δυνατότητα στα ναζιστικά κατοχικά καθεστώτα να ταυτοποιήσουν, να απελάσουν και να εξοντώσουν εκατομμύρια Εβραίους και όλους όσους θεωρούντο ανεπιθύμητοι. Ένα νέο δελτίο ταυτότητας ήταν ενδεχομένως αυτό που θα σε έσωζε από το στρατόπεδο συγκέντρωσης. Χάρη σε πλαστά επίσημα έγγραφα πραγματοποιήθηκαν γενναίες πράξεις δολιοφθοράς και κατασκοπίας. Με τα κατάλληλα έγγραφα μπορούσε κανείς να διασχίσει τα σύνορα και με πλαστά δελτία τροφίμων μπορούσε να σώσει κάποιον από την πείνα.

Αλεξιπτωτιστής-ανδρείκελο που χρησιμοποιήθηκε κατά την απελευθέρωση των Κάτω Χωρών - 1945

Αλεξιπτωτιστές- ανδρείκελα χρησιμοποιήθηκαν για πρώτη φορά αποτελεσματικά από τις γερμανικές δυνάμεις που εισέβαλαν στο Βέλγιο και στις Κάτω Χώρες το 1940 για να τραβήξουν την προσοχή μακριά από τις πραγματικές ζώνες ρίψης αλεξιπτωτιστών. Τα ανδρείκελα είχαν σχεδιαστεί για να αυτοκαταστραφούν και επομένως ελάχιστα έχουν διασωθεί.

Han van Meegeren, ο Χριστός και η μοιχαλίδα - Κάτω Χώρες, π. 1942

Ο Hermann Göring πλήρωσε 1 650 000 φιορίνια για αυτό το έργο, πεπεισμένος ότι αγόραζε έναν πίνακα του Johannes Vermeer. Ο Han van Meegeren κέρδισε εκατομμύρια πουλώντας δικούς του πίνακες ως έργα μεγάλων Ολλανδών ζωγράφων της χρυσής εποχής. Εξαπάτησε και ειδικούς τέχνης και Ναζί συλλέκτες. Όταν μετά τον πόλεμο κατηγορήθηκε ως δωσίλογος, εκείνος παραδέχθηκε την ενοχή του ως παραχαράκτης - έγκλημα πολύ λιγότερο απεχθές.  Αίφνης, από προδότης έγινε εθνικός ήρωας, ο άνθρωπος που εξαπάτησε τον Göring. Αυτό βέβαια, η δημιουργία μιας εικόνας που η κοινή γνώμη μπορούσε να καταπιεί ευκολότερα, ίσως να ήταν και το τελευταίο του μεγάλο έργο!

Παραδοσιακές παντόφλες με απομίμηση μοτίβου Burberry

Οι πλαστογράφοι εκμεταλλεύτηκαν χωρίς ενδοιασμούς την καταναλωτική υποκρισία του να τα θέλεις όλα περισσότερα, φθηνότερα και πιο καινούρια αλλά να επιθυμείς το κάθε τι εκλεκτό, μοναδικό, αυθεντικό. Κι όμως, όσες περισσότερες πλαστογραφίες έρχονται στο φως, τόσο η παραχάραξη ανθεί! Μέχρι και τάση υπάρχει, που θα μπορούσε να ονομαστεί «ειρωνικές αγορές», που προτιμά σαφώς τις απομιμήσεις έναντι των αυθεντικών προϊόντων σε μια μορφή αντίδρασης κατά του καπιταλισμού. Και αν το τραβήξουμε λίγο ακόμη, έρχεται η ώρα για την «συνειδητοποιημένη απομίμηση»: ψεύτικη γούνα, συνθετικά διαμάντια, δέρμα για χορτοφάγους.

Το χαρτονόμισμα που δεν μπορεί να πλαστογραφηθεί, του Roger Pfund - Γενεύη, 2012

«Το δεύτερο αρχαιότερο επάγγελμα του κόσμου», η πλαστογράφηση, είναι τόσο αρχαίο όσο και το ίδιο το χρήμα. Στην αρχαιότητα, για να παράγουν πλαστά νομίσματα συνήθως αραίωναν την περιεκτικότητά τους σε πολύτιμα μέταλλα προσθέτοντας ευτελή μέταλλα και στη συνέχεια τα επιχρύσωναν ή τα επαργύρωναν. Μαζί με τη βελτίωση όμως των τεχνολογιών κοπής νομισμάτων και εκτύπωσης χαρτονομισμάτων, βελτιώνονταν και οι δεξιότητες των πλαστογράφων. Από τότε που εμφανίστηκαν τα χαρτονομίσματα οι καλλιτεχνικές και τεχνικές απαιτήσεις τόσο για τους σχεδιαστές νομισμάτων όσο και για τους πλαστογράφους αυξήθηκαν κατακόρυφα καθώς οι μεν προσπαθούν να φανούν πιο έξυπνοι από τους δε και τούμπαλιν.

Η μακρά ιστορία της πλαστογράφησης χρημάτων συμβαδίζει με τον ευρηματικό σχεδιασμό τους και την τεχνολογία αιχμής. Το εν λόγω χαρτονόμισμα αποτελεί την καλύτερη, μέχρι στιγμής, απόπειρα για τη δημιουργία χαρτονομίσματος που δεν μπορεί να πλαστογραφηθεί. Συνδυάζει τα πλέον προηγμένα χαρακτηριστικά ασφαλείας που υπάρχουν - μελάνι ασφαλείας, ταινία ασφαλείας που διαθλάται στο φως, εκτύπωση SPARK, διάφανο πολυμετές υπόστρωμα - με τα περίτεχνα γραφικά του Roger Pfund.

Covid-19: Μια πανδημία πληροφοριών

Όπως δήλωσε η Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας: «Η πανδημία του 2019-nCoV και η απόκρισή μας σε αυτήν συνοδεύτηκε από μια τεράστια «πανδημία πληροφοριών», δηλαδή έναν καταιγισμό πληροφοριών – ορισμένες από τις οποίες είναι ακριβείς ενώ άλλες όχι – που δυσχεραίνει την εξεύρεση αξιόπιστων πηγών και φερέγγυας καθοδήγησης όταν τις χρειαζόμαστε.»

Τι είναι όμως η «πανδημία πληροφοριών» και πώς σχετίζεται με την πανδημία Covid-19; Στη συνέντευξη αυτή, ο Alexandre Alaphilippe από το EU DisinfoLab εξετάζει την ασυμμετρία της πληροφόρησης, την παραπληροφόρηση και τις θεωρίες συνωμοσίας σε σχέση με την πανδημία του κορονοϊού. Περιγράφει τον επακόλουθο αντίκτυπο στις κοινωνίες και τα μέσα ενημέρωσης, καθώς και τα μέτρα που μπορούν να λάβουν οι πολίτες για τη μείωση της εξάπλωσης της πανδημίας πληροφοριών.

«Στις φούσκες μας»

Οι πλατφόρμες μέσων κοινωνικής δικτύωσης είναι σημαντικές για τη σύνδεση των ανθρώπων, αλλά συμβάλλουν επίσης στη δημιουργία των λεγόμενων «φουσκών φίλτρου». Επιλέγουν πληροφορίες και μας εκθέτουν σε πράγματα για τα οποία έχουμε ήδη δείξει την έγκριση και την προτίμησή μας στο παρελθόν. Τα φίλτρα αυτά οδηγούν στην ψευδαίσθηση ότι έχουμε μια συνολική εικόνα, ενώ στην πραγματικότητα εξακολουθούμε να περιοριζόμαστε σε ένα συγκεκριμένο περιβάλλον μέσων ενημέρωσης, το οποίο μοιραζόμαστε με ανθρώπους που συμμερίζονται ως επί το πλείστον τις ίδιες απόψεις με εμάς. Δεδομένου ότι οι φούσκες αυτές δεν αφήνουν μεγάλα περιθώρια για αποκλίνουσες απόψεις και εναλλακτικές πηγές, αποτελούν γόνιμο έδαφος για την εξάπλωση και την επικράτηση αναληθειών.

«Ψεύτικοι εισβολείς»

Δείτε αν μπορείτε να εντοπίσετε την παραπληροφόρηση. Σε αυτό το διαδραστικό μέρος της έκθεσής μας, χρησιμοποιήστε τον πίνακα ελέγχου για να καταρρίψετε τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και τις ειδησεογραφικές αναρτήσεις που παρέχουν παραπλανητικές πληροφορίες προτού φθάσουν στο κάτω μέρος της οθόνης. Αφήστε τις αξιόπιστες ειδήσεις να περάσουν ή στοχεύστε τις με πράσινες σφαίρες. Ο προσεκτικός έλεγχος των φωτογραφιών, των τίτλων και των λεζάντων θα σας βοηθήσει να διακρίνετε την αλήθεια από το ψέμα.

Εικόνα από το «Puck» του Frederick Burr Opper

Οι δημοσιογράφοι κυκλοφορούν με διάφορες ιστορίες, ορισμένες από τις οποίες περιγράφονται ως «ψευδείς ειδήσεις». Ο όρος αυτός άρχισε να εμφανίζεται στον αμερικανικό Τύπο στα τέλη του 19ου αιώνα.