Fake for Real

Tijdens deze tentoonstelling krijgt u een overzicht van vervalsingen door de eeuwen heen. De volgende vragen worden hierbij gesteld: Hoe en waarom zijn ze ontstaan? Wat zijn de gevolgen ervan? Hoe is de waarheid uiteindelijk aan het licht gekomen? We willen laten zien dat vervalsingen al sinds mensenheugenis bestaan en dus niet alleen van deze tijd zijn. We kijken bovendien hoe we ons beter kunnen wapenen tegen misleiding en manipulatie.

Hoe baanden onze voorouders zich een weg in een wereld doordrenkt van rotsvaste geloofsovertuigingen? Hoe bepaalden zij wat wel of niet echt was? Al eeuwenlang houden politieke en religieuze kringen elkaars aanspraak op macht en legitimiteit in stand. In elk tijdperk wordt het meest waardevolle nagemaakt, vandaar dat de grootste vervalsingen in de middeleeuwen van religieuze aard waren.

Van nature uit willen we alles om ons heen onderzoeken, verklaren en beter begrijpen. Daarvoor gebruiken we de technieken waarover we beschikken. We gaan het nu hebben over vervalsingen in verband met de geleidelijke uitbreiding van de horizon van de Europeanen: van geografische ontdekkingen tot moderne wetenschap.

We zijn nu aangeland in het spannende tijdperk van natievorming. Ten tijde van de 18e en 19e eeuw werd Europa gekenmerkt door turbulentie en transformatie. Imperia stortten ineen en op de ruïnes daarvan ontstonden nieuwe naties. Dit deel van de tentoonstelling gaat over vaderlandslievende vervalsingen, samenzweringstheorieën en het valse bewijsmateriaal dat in het Dreyfusproces werd gebruikt.

Dit gezegde klinkt u misschien bekend in de oren: in een oorlog sneuvelt de waarheid als eerste. Hoewel we de exacte oorsprong ervan niet kunnen achterhalen, moeten we toegeven dat er een kern van waarheid in zit. In dit deel van de tentoonstelling buigen we ons over de soorten vervalsingen die ten tijde van oorlog worden gebruikt en over de “goede” kant van vervalsen: de ethisch verantwoorde vervalsing, het legitieme namaakartikel.

Dit deel draait om de volgende vraag: kan iemand op bevel van machthebbers uit de geschiedenis worden gewist? Welke rol speelt staatspropaganda hierbij?

In dit laatste deel nemen we hedendaagse problemen onder de loep: de vrijheid om te schrijven en te publiceren wat je wilt. Is dat een absoluut recht of moeten daar beperkingen aan worden opgelegd? Zijn er teksten die louter schade aanrichten? Zo ja, moet het recht om dergelijke teksten te produceren dan ook tegen elke prijs worden beschermd? Internet en social media worden overspoeld met haatzaaiende uitlatingen en nepnieuws. Dit is echter geen nieuw fenomeen...

Ter gelegenheid van de Dag van de Mensenrechten 2020 duiken we in onze tentoonstelling “Fake For Real” om te bekijken hoe vrijheid van meningsuiting, nepnieuws en desinformatie door de hele Europese geschiedenis heen met elkaar op gespannen voet hebben gestaan.

In onze tweede video voor de Dag van de Mensenrechten kunt u een kijkje nemen bij onze tentoonstelling “Fake For Real” en zien hoe de affaire Dreyfus en antisemitische daden het recht op een eerlijk proces onmogelijk maakten, met een internationaal schandaal tot gevolg.

Marmeren buste van keizer Geta, vernield met een beitel in het kader van damnatio memoriae - Het Romeinse Rijk, ca. 200 n.Chr.

Voor Romeinse keizers, die erop gebrand waren om godsdienst en politieke macht te combineren, was de kroningsceremonie het hoogtepunt van hun roem: ze werden goddelijk en onsterfelijk. In schril contrast daarmee stond de ultieme straf: geschrapt worden uit de geschiedenis. In de moderne tijd werd de term damnatio memoriae gemunt om deze praktijk te beschrijven. Veroordeelden werden uit de geschiedschrijving verwijderd, hun testament werd nietig verklaard en hun beeltenissen werden vernietigd. In het geval van Geta – die werd vermoord op bevel van zijn broer en medekeizer Caracalla – stond alleen al op het noemen van zijn naam de doodstraf.

Gebedenboek met een afbeelding van de heilige Martialis als een van de aanwezigen bij de vermenigvuldiging van de broden - Bourgondië, na 1481

De kroniekschrijver Adémar van Chabannes beweerde dat de heilige Martialis, een bisschop uit de derde eeuw die begraven ligt in Limoges, een van de apostelen moest zijn geweest. Adémar overtuigde veel mensen en vergrootte daarmee het prestige van de abdij van de heilige Martialis, maar een rondreizende monnik, Benedictus van Chiusa, betwistte dit verhaal aangezien het niet werd vermeld in de vroegchristelijke traditie.

Figuur van een ningyo, een “menselijke vis” - Japan, 1800–1823

Kaartenmakers en schrijvers illustreerden hun werk vaak met afbeeldingen van zeemonsters en fantasiewezens die volgens de overlevering verschenen aan zeelieden of hen zelfs aanvielen. Zelfs Columbus beweerde drie zeemeerminnen te hebben gezien, die “niet zo mooi waren als ze altijd worden afgebeeld”. Tot in de negentiende eeuw waren er nog Japanse “zeemeerminnen” te zien in rariteitenkabinetten en musea in Europa en Amerika. In de Japanse cultuur ging men ervan uit dat ningyo’s mystieke krachten hadden. Papier-maché en katoen rond een houten constructie, afgewerkt met (runder)darm, mensenhaar, delen van haaienkaken en vissenhuid.

De Heksenhamer – een handboek voor de heksenvervolging - Frankfurt, 1588

De uitvinding van de drukpers rond 1440 leidde tot een stortvloed aan informatie en desinformatie. Gebrek aan controle over de inhoud bracht een gevoel van onbehagen teweeg dat lijkt op de bezwaren die we nu hebben tegen nepnieuws, een verdraaide voorstelling van de werkelijkheid en haatzaaiende taal. De opkomst van de drukpers maakte veel slachtoffers. De populariteit van teksten over hekserij bracht een golf van vervolgingen teweeg en joeg over een periode van meer dan twee eeuwen duizenden zogenaamde “heksen” de dood in. Tegelijkertijd nam de geletterdheid onder de Europeanen toe en hadden zij dus toegang tot boeken, pamfletten en kranten waarmee ze zich konden wapenen om burgerlijke vrijheden te verwerven en de loop van de geschiedenis te veranderen.

Anoniem briefje waarin apotheker David Welman ervan wordt beschuldigd een heks en weerwolf te zijn - Lemgo, 1642

Na een plaatselijke ruzie doken veel van dit soort briefjes op in het Duitse Lemgo. Na twee rechtszittingen werd Welman terechtgesteld.

Piltdown-mens

Wetenschap streeft naar feitelijkheid aan de hand van empirisch onderzoek. Toch geven wetenschappers in hun werk ook onvermijdelijk blijk van partijdigheid. Anderen verdraaien met opzet onderzoek voor persoonlijk gewin. Charles Dawson was zo iemand. Het duurde veertig jaar voordat het bedrog van de Piltdown-mens uit 1912 aan het licht kwam, omdat het verhaal ingang vond bij paleontologen die erop gebrand waren om hun eigen theorieën bevestigd te zien. De onthulling van dit bedrog is tekenend voor de kracht van de wetenschappelijke methode. In tegenstelling tot religieuze doctrines of ideologieën kan wetenschappelijke kennis worden weerlegd of bewezen.

Kopergravure van Ossians Zwanenzang, door Johan Frederik Clemens - Kopenhagen, 1787

Geschiedenis, literatuur en kunst werden belangrijke politieke instrumenten bij de totstandkoming van nationale identiteiten in het Europa van de achttiende en negentiende eeuw. De behoefte om “de leemtes op te vullen” gaf aanleiding tot talrijke vervalsingen. Met elke “ontdekking” kon men zeer ver teruggaan in de geschiedenis van een volk en zodoende de loftrompet steken over de eigen culturele superioriteit. Veel verhalen werden verteld door een nationale “Homerus” en gingen erover dat het eigen land de bakermat van de Indo-Europese beschaving vormde. Deze verhalen hebben lange tijd veel invloed gehad, ook nadat ze verzonnen bleken te zijn.

Czech translation of the Protocols of the Elders of Zion - 1925

In een samenzweringstheorie gaat het erom dat een geheime, zeer invloedrijke groep mensen de oorzaak is van dramatische en ogenschijnlijk onverklaarbare gebeurtenissen. In de Protocollen van de wijzen van Sion, gepubliceerd in Rusland tijdens de tsarentijd in 1903, werden zogenaamd Joodse plannen voor wereldoverheersing aan het licht gebracht. Deze vervalsing in de vorm van een samenzweringstheorie werd de meest invloedrijke antisemitische tekst van de afgelopen honderd jaar. Hoewel de tekst al snel een vervalsing bleek te zijn, verspreidden de ideeën zich, met verschrikkelijke gevolgen.

Poster waarop de Dreyfusaffaire wordt uitgelegd als het “Verhaal van een verrader” - Frankrijk, 1899

In 1894 is er een document gevonden waarin werd aangeboden Franse militaire geheimen aan Duitsland te verkopen. Dit misdrijf mocht niet onbestraft blijven. In grote haast werd er een aanklacht in elkaar geflanst tegen Alfred Dreyfus, de enige Joodse officier in de generale staf van het Franse leger. Op basis van vervalste documenten, een “geheim dossier” en vergezochte “deskundigenverslagen” werd Dreyfus beschuldigd van verraad en veroordeeld tot militaire degradatie en levenslange verbanning. De “Dreyfusaffaire” verdeelde Frankrijk, deed het antisemitisme oplaaien en bracht de beïnvloedbaarheid van het gerechtelijk apparaat aan het licht.

Gereedschap dat door het verzet in de Persoonsbewijzencentrale in Amsterdam werd gebruikt om identiteitsbewijzen te vervalsen - Bezet Nederland, 1941-44

Een pen, een rubberen stempel, een schrijfmachine, aceton. Moedige personen hebben met deze voorwerpen tijdens de Tweede Wereldoorlog duizenden levens gered. In heel Europa konden de nazibezetters met hun zeer nauwgezette administratie miljoenen Joden en andere ongewenste personen identificeren, deporteren en uitroeien. Een nieuwe identiteit kon betekenen dat je niet op transport werd gezet naar een concentratiekamp. Vervalste documenten maakten gewaagde handelingen als sabotage en spionage mogelijk. Met de juiste papieren was het mogelijk de grens over te gaan, en een vervalste rantsoenkaart kon iemand redden van de hongerdood. Gereedschap dat door het verzet in de Persoonsbewijzencentrale in Amsterdam werd gebruikt om identiteitsbewijzen te vervalsen.

Paradummy die werd ingezet tijdens de bevrijding van Nederland - 1945

Nepparachutisten (“paradummy’s”) werden voor het eerst efficiënt ingezet door de Duitse troepen die België en Nederland in 1940 bezetten, om de aandacht af te leiden van plekken waar echte soldaten werden gedropt. De paradummy’s waren zo ontworpen dat ze zichzelf vernietigden, en er zijn er dan ook maar weinig bewaard gebleven.

Han van Meegeren, Christus en de overspelige vrouw - Nederland, ca. 1942

Hermann Göring betaalde 1 650 000 gulden voor dit werk, in de veronderstelling dat hij een schilderij van Johannes Vermeer kocht. Han van Meegeren verdiende miljoenen door zijn eigen schilderijen te verkopen als werken van Hollandse meesters. Hij wist zowel kunstkenners als naziverzamelaars om de tuin te leiden. Toen hij na de oorlog beschuldigd dreigde te worden van collaboratie, bekende hij het minder zware misdrijf vervalsing. Van verrader werd hij plotseling een nationale held, de man die Göring had weten op te lichten. Misschien was het creëren van dit positieve imago bij het publiek wel zijn laatste grote truc! Olieverf op doek.

Traditionele slof met nagemaakte Burberryruit

Vervalsers hebben zonder scrupules geprofiteerd van de hypocrisie van consumenten om altijd meer, goedkopere en nieuwere producten te willen, en tegelijk op zoek te zijn naar status, uniekheid en authenticiteit. Maar hoe meer namaak er aan het licht komt, des te populairder het lijkt te worden! Aansluitend bij de trend van “ironisch koopgedrag” wordt zelfs de voorkeur gegeven aan nep boven echt als een manier om in opstand te komen tegen het kapitalisme. Deze trend werd nog verder doorgevoerd in de vorm van gewetensvolle namaakproducten: nepbont, synthetische diamanten en veganistisch leer.

Het onvervalsbare bankbiljet van Roger Pfund - Genève, 2012

‘Het op een na oudste beroep ter wereld’: het vervalsen van geld is net zo oud als geld zelf. In de oudheid werd de hoeveelheid edelmetaal in een munt bij een vervalsing doorgaans verdund met onedele metalen, waarna de munt bedekt werd met een dun laagje goud of zilver. Maar naarmate de technologie voor het slaan van munten en het drukken van bankbiljetten verbeterde, werden ook valsemunters steeds vernuftiger. Sinds het ontstaan van bankbiljetten worden er steeds hogere eisen gesteld aan de artistieke en technische vaardigheden van zowel de ontwerpers als de vervalsers van geld, aangezien beiden elkaar de loef proberen af te steken. De lange geschiedenis van vals geld gaat hand in hand met die van ingenieuze ontwerpen en geavanceerde wetenschap. Dit bankbiljet is momenteel de beste poging tot ‘onvervalsbaar’ geld. Hierin worden de meest geavanceerde veiligheidselementen die momenteel beschikbaar zijn – veiligheidsinkt, hologram, SPARK zeefdruktechniek en transparant polymeersubstraat – gecombineerd met de zeer gedetailleerde grafische elementen van Roger Pfund.

COVID-19: een infodemie

Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie hebben de uitbraak van het COVID-19-virus en de reactie daarop een enorme “infodemie” veroorzaakt. Dit is een overvloed aan informatie, die soms klopt en soms niet. Hierdoor is het voor mensen moeilijk om betrouwbare bronnen en betrouwbaar advies te vinden wanneer zij dit nodig hebben.

Maar wat is een “infodemie” nu eigenlijk en wat heeft deze term met de COVID-19-pandemie te maken? In dit interview bespreekt Alexandre Alaphilippe van EU DisinfoLab informatieasymmetrie, desinformatie en complottheorieën in verband met de uitbraak van het coronavirus. Hij schetst de gevolgen van de infodemie voor de maatschappij en de media en legt uit wat mensen kunnen doen om de verspreiding ervan tegen te gaan.

In onze bubbels

Sociale media zijn een geweldige manier om mensen met elkaar in contact te brengen, maar ze dragen ook bij tot het ontstaan van zogenoemde “filterbubbels”. Ze selecteren informatie en laten ons dingen zien die we eerder interessant hebben gevonden en die we hebben geliket. Deze filters geven ons het idee dat we het hele plaatje zien. In werkelijkheid blijven we in een beperkte mediaomgeving met mensen die grotendeels gelijkgestemd zijn. Filterbubbels laten niet veel ruimte voor afwijkende meningen en alternatieve bronnen. Daardoor zijn ze een voedingsbodem voor onwaarheden en de verspreiding daarvan.

Neppe indringers

Ben jij in staat desinformatie te herkennen? Gebruik in dit interactieve gedeelte van onze tentoonstelling het bedieningspaneel om posts op sociale media en nieuwsberichten met misleidende informatie neer te schieten voordat ze de onderkant van het scherm bereiken. Laat betrouwbare nieuwsitems door of schiet er groene kogels op af. Door goed te kijken naar foto’s, titels en onderschriften, kun je feit van fictie onderscheiden.

Illustratie van Frederick Burr Opper uit het tijdschrift “Puck”

Verslaggevers rennen rond met allerhande verhalen, waarvan sommigen als “nepnieuws” worden omschreven. De term “nepnieuws” verscheen voor het eerst in de Amerikaanse pers aan het einde van de 19e eeuw.