Europa: een mondiale grootmacht

Revolutionairen in heel Europa keren zich tegen de voorrechten van de adel en de traditionele orde. Met name de revoluties van 1848-1849 zijn een mijlpaal in de strijd voor gelijkheid, zelfbeschikkingsrecht en mensenrechten, doelstellingen die nog altijd sterk doorklinken in onze huidige maatschappij.

'Opwerping van barricades' Duitse Bond, ca. 1850 Bouwspeelgoed Hout, papier © Europese Unie 2016 / Huis van de Europese geschiedenis, Brussel, België © European Union 2016 / House of European History, Brussels, Belgium

De Franse revolutie van 1789 vormde een keerpunt in de Europese geschiedenis. Bestaande politieke systemen raakten ondermijnd nu de idealen van "vrijheid, gelijkheid en broederschap" zich over het continent verspreidden. De aanval van de Franse revolutionairen op de Bastillegevangenis in Parijs op 14 juli 1789 is een bekend symbool geworden van verzet tegen corrupte heerschappij en adellijke privileges.

'Siege de la Bastille' (Bestorming van de Bastille) Parijs, Frankrijk, 1969, naar Jean-Bertrand Andrieu (1761–1822) Vergrote gedenkpenning in gegoten brons Monnaie de Paris, Parijs, Frankrijk

Legenden, mythen en een roemrijk verleden worden stuk voor stuk een belangrijke bron van inspiratie voor nationale bewegingen die een nationale identiteit trachten te smeden – een unieke, op zichzelf staande identiteit. Vlaggen, volksliederen en symbolen zijn slechts enkele voorbeelden van instrumenten die door nationale bewegingen worden gebruikt om deze doelstelling te bereiken en het nationale zelfbeeld te cultiveren.

Legendarische eed van de Zwitserse Confederatie Zwitserland, negentiende eeuw Sierbord van keramiek Landesmuseum Zürich, Zürich, Zwitserland

Arbeiders zijn in de negentiende eeuw loonarbeiders zonder juridische bescherming of sociale zekerheid. Vaak moeten zij onder erbarmelijke omstandigheden werken en wonen. Pas aan het eind van de eeuw verwerven zij geleidelijk het stemrecht en verbetert hun situatie.

Reclame voor Maison du Peuple Brussel, België, 1899 Poster Reproductie Amsab-Instituut voor Sociale Geschiedenis, Gent, België

De industrialisatie en de invoering van gemechaniseerde productie brengt een grote verandering teweeg in de arbeidsomstandigheden van mensen in heel Europa.

Stoomhamer van Nasmyth Groot-Brittannië, ca. 1850 Replica Science Museum London, Londen, Verenigd Koninkrijk

Met het uit het Frans afkomstige woord "bourgeoisie" wordt een nieuwe categorie mensen aangeduid die voortkomt uit de door de industriële revolutie teweeggebrachte maatschappelijke veranderingen. De bourgeoisie is economisch onafhankelijk, goed opgeleid en verwerft politieke rechten, waardoor zij een drijvende kracht vormt achter economische en politieke veranderingen.

'Portrait de Monsieur et Madame Georges Hobé' (Portret van meneer en mevrouw Georges Hobé) België, tweede helft van de negentiende eeuw Gustave Vanaise (1854-1902)

De spoorwegen veranderden het Europese landschap door de aanleg van tunnels, viaducten en bruggen die het mogelijk maakten tot dan toe onneembare barrières te passeren. In 1882 werd de 15 kilometer lange Gotthardtunnel voltooid en geopend. Deze was op dat moment de langste spoortunnel die Noord- en Zuid-Europa met elkaar verbond. De spoorwegen maakten massavervoer en -toerisme mogelijk.

Van Noord-Europa naar Italië via de Gotthardspoorlijn Lugano, Italië, 1898 Kunstenaar onbekend © Europese Unie 2016 / Huis van de Europese geschiedenis, Brussel, België

De telegraaf maakte vrijwel rechtstreekse communicatie mogelijk tussen plaatsen die ver van elkaar af lagen. Een misdrijf dat in de ene stad was gepleegd kon snel worden gemeld in de andere stad, en ook de prijzen van goederen op de wereldmarkt konden onmiddellijk worden uitgewisseld. Dankzij kabels op de zeebodem werd wereldwijde communicatie mogelijk.

Een van de eerste telegrafen, gebruikt in België Londen, Verenigd Koninkrijk, ca. 1844 Cooke & Wheatstone © Europese Unie 2016 / Huis van de Europese geschiedenis, Brussel, België

Eind negentiende-eeuwse nationale wedijver en internationale spanningen waren duidelijk voelbaar op de Wereldtentoonstelling van 1900, waar oorlogswapens en koloniale dorpen werden getoond. Deze wedijver zou op dramatische wijze bepalend zijn voor de volgende eeuw.

Oorlogswapens, Wereldtentoonstelling Parijs, Frankrijk, 1900 Expositiecatalogus © Europese Unie 2016 / Huis van de Europese geschiedenis, Brussel, België

De deelnemers aan de Conferentie van Berlijn (1884-1885) stelden basisregels op voor de verdeling van het Afrikaanse continent tussen Europese mogendheden, zonder dat de Afrikanen zelf daar enige zeggenschap over hadden. Tegen het einde van de twintigste eeuw waren nog slechts drie landen onafhankelijk. Europese machten zouden ook het Aziatische continent onderling verdelen.

Europa en Japan snijden China in stukken Le Petit Journal, Parijs, Frankrijk, 1899 Henri Meyer (1844-1899) Spotprent Huis van de Europese geschiedenis, Brussel, België House of European History, Brussels, Belgium

Nieuwe Europese technologie leidde tot de uitvinding van instrumenten zoals machinegeweren, die een beslissende rol speelden bij de verbreiding van het kolonialisme. Ondanks hun grotere aantallen konden inheemse volkeren niet op tegen een wapen dat vijftig keer sneller kogels kon afvuren dan een standaardgeweer.

Maxim-machinegeweer Hiram Maxim (uitvinder), 1840-1916 Verenigd Koninkrijk van Groot-Brittannië en Ierland, eind negentiende eeuw Royal Armouries of the United Kingdom, Leeds, Verenigd Koninkrijk

Binnen Europa zelf werden bepaalde volkeren beschouwd als raciaal "minder ontwikkeld" dan andere. Volgens dergelijke racistische ideeën bevonden de volkeren in kwestie zich in de geografische en sociale marge van Europa en werden zij vaak beschouwd als de levende voorouders van de verder ontwikkelde rassen van het negentiende-eeuwse Europa.

Berlijn, Duitse Rijk, 1891 Castans Panoptikum Gips Ard-Mhúsaem na hÉireann, Dublin, Ierland