Wederopbouw van een verdeeld continent

De wederopbouw van Europa

1945 – Europa ligt in puin en heeft een tekort aan voedsel, brandstof en huisvesting. Er is een wanhopige behoefte aan overlevingsstrategieën en de oorlogsrantsoenering wordt voortgezet zodat ten minste in de basisbehoeften kan worden voorzien. Er zijn miljoenen vluchtelingen, ballingen en ontheemden, allemaal op zoek naar een toevluchtsoord. Europa is grotendeels afhankelijk van de buitenwereld voor hulp.

Audio gids:

Grenzen werden opnieuw getrokken en gehele bevolkingsgroepen werden gedwongen te verhuizen. De westerse geallieerden gingen akkoord met de westwaartse verschuiving van de Poolse grenzen en de overheersing van de Sovjet-Unie over de Baltische staten. Ook in Italië, Bulgarije, Roemenië, Hongarije en Tsjecho-Slowakije werden grenzen verschoven. Duitsland en Oostenrijk werden verdeeld in bezettingszones.

Geallieerde leiders buigen zich over de Europese legpuzzel London, United Kingdom, 1945 Spotprent Reproductie Punch, Londen, Verenigd Koninkrijk Punch, London, United Kingdom

Een acuut tekort aan mannen hield in dat de wederopbouwwerkzaamheden veelal werden uitgevoerd door vrouwen, jongeren en oorlogsgevangenen.

Puinruimende vrouwen Tallinn, Estland, 1945 Foto Rahvusarhiiv, Tallinn, Estland

Black white photograph women clearing rubble

In de rij staan voor brood was heel gebruikelijk, en vindingrijke mensen gebruikten alles wat voorhanden was om zich warm te houden, te kleden en in andere behoeften te voorzien.

Distributiekaarten Hongarije, jaren veertig van de twintigste eeuw Replica Magyar Nemzeti Múzeum, Boedapest, Hongarije

Used ration cards Hungary with pieces missing

De koude oorlog

In de periode 1945-1949 ontstond er tussen de voormalige geallieerde machten een diepe kloof over alle internationale kwesties, waarbij de VS, Groot-Brittannië en Frankrijk lijnrecht tegenover de Sovjet-Unie kwamen te staan. Scherpe ideologische tegenstellingen tussen liberale democratieën in het Westen en het communisme in het Oosten staken opnieuw de kop op en vergrootten de kans op een nieuwe wereldoorlog.

Audio gids:

Met de atoombomaanvallen op Japan in 1945 werd Amerika de nieuwe wereldmacht. In 1949 bereikte de Sovjet-Unie dezelfde status door haar eigen atoombom te ontwikkelen.

De eerste atoombom van de Sovjet-Unie Moskou, Sovjet-Unie, tweede helft van de twintigste eeuw Foto Политехнический музей / Polytechnisch Museum, Rusland, Moskou

Black white photograph man sitting beside atomic bomb

De meeste West- en Oost-Europese landen kregen financiering uit het Marshallplan aangeboden, maar de Sovjet-Unie droeg de regeringen van landen binnen haar invloedssfeer op om het aanbod af te slaan, hetgeen bijdroeg aan een scherpere tweedeling op het continent. Ten tijde van de beëindiging van de Marshallhulp lagen de economische activiteiten van alle ontvangende landen al boven het vooroorlogse niveau.

Stalin probeert het Marshallplan te blokkeren The New York Times, Verenigde Staten, 1947 Edwin Marcus Spotprent Reproductie The New York Times, Verenigde Staten

Het westelijke en het oostelijke blok waren vastbesloten de superioriteit van hun eigen specifieke samenlevingsmodel aan te tonen. Het Oosten was ervan overtuigd dat het communisme het kapitalisme zou verdringen en vertrouwde op centraal geleide economieën en eenpartijstelsels. Deze economische en politieke concepten werden gezien als tussenstap op weg naar een klasseloze en staatloze maatschappij.

"CCCP USA" Parijs, Frankrijk, 1968 Roman Cieslewicz Poster Reproductie Huis van de Europese geschiedenis, Brussel, België

De opbouw van de verzorgingsstaat

In de jaren vijftig en zestig verbeterden de leefomstandigheden van de meeste mensen in heel Europa aanzienlijk. De economische groei en het ontstaan van de verzorgingsstaat leidden tot betere huisvesting, onderwijs, gezondheidszorg en maatschappelijke dienstverlening.

In West-Europa ging overheidsplanning hand in hand met wederopbouw van de particuliere sector. Binnen de communistische invloedssfeer controleerden door de staat geleide planeconomieën alle nationale hulpbronnen en mengden zich naar believen in het dagelijks leven van de burgers. De verschillen tussen markt- en centraal geleide economieën waren onmiskenbaar.

Audio gids:

De S-vormige plastic stoel van de Deense ontwerper Verner Panton is een typisch product van deze periode. Ontwerpers in communistische landen waren er evenzeer op gebrand om hun designvaardigheden tentoon te spreiden, en Oost-Duitsland kwam dan ook korte tijd later met zijn eigen Z-vormige stoel.

Stoel in S-vorm West-Duitsland, jaren zestig van de twintigste eeuw Verner Panton (1926-1998) Kunststof © Europese Unie 2016 / Huis van de Europese geschiedenis, Brussel, België © European Union 2016 / House of European History, Brussels, Belgium

In deze periode werden de Europese onderwijsstelsels grondig hervormd. Overheidssubsidies namen op alle niveaus toe dankzij de snel groeiende economieën en de verzorgingsstaat, waardoor het onderwijs voor meer kinderen en jongeren toegankelijk werd – onderwijs was niet langer een voorrecht van een kleine minderheid.

Klassenfoto Bulgarije, jaren zestig van de twintigste eeuw Privécollectie

Black and white photo, school boys girls in forest, Bulgaria

Satellietsteden en grote woonwijken werden gebouwd volgens de beginselen van de modernistische architectuur. Over vele kilometers verrezen identieke grijze cementblokken naast transportcentra en complexen voor sociale voorzieningen. Pas later zou worden erkend dat dit extreme functionalisme en de strenge esthetische standaardisering op het (sociale) leven een negatieve impact hadden.

Maquette van een driekamerappartement "WBS 70" Oost-Duitsland, jaren zeventig van de twintigste eeuw Replica Deutsches Historisches Museum, Berlijn, Duitsland

Deze stoel uit de Eastman Dental Clinic, een tandartsenpraktijk voor kinderen, herinnert ons eraan dat de gezondheidszorg in vooroorlogs Europa grotendeels afhankelijk was van de vrijgevigheid van privépersonen zoals de Amerikaanse zakenman George Eastman. In de jaren dertig van de twintigste eeuw richtte hij op eigen kosten verschillende tandheelkundige klinieken op in Europa. Na de oorlog gingen deze klinieken deel uitmaken van de openbare gezondheidszorg.

Tandartsstoel van de tandheelkundige kliniek Eastman Stockholm, Zweden, jaren vijftig van de twintigste eeuw Eastmaninstitutet, Stockholm, Zweden

Dentist chair from Eastman Dentist Clinic

Een eigen auto, voorheen voorbehouden aan de rijken, lag nu voor steeds meer mensen binnen handbereik en stond symbool voor Europese welvaart. In het Oostblok, waar de productie niet aan de vraag voldeed, waren auto's echter luxeartikelen waarvoor men soms jarenlang op een wachtlijst stond. Iconische merken zoals het Italiaanse Fiat verkochten productievergunningen in andere Europese landen.

Zastava 750, geproduceerd onder licentie van FIAT Joegoslavië, 1978 Huis van de Europese geschiedenis, Brussel, België

Miljpalen van de Europese Integratie I

De controle van de Sovjet-Unie over Oost-Europa en het krachtenspel met de Verenigde Staten na de Tweede Wereldoorlog leidden tot het ontstaan van twee nieuwe begrippen - het IJzeren Gordijn en de Koude Oorlog. Met Amerikaanse steun verbeterden de omstandigheden voor nauwere samenwerking in West-Europa.

Audio gids:

In West-Europa nam de hoop op een verenigd Europa toe doordat het zich steeds sterker ingesloten voelde tussen de twee supermachten. Langzaam bereidde de voorstelling van het continent als "Derde Macht" de weg voor intensievere grensoverschrijdende samenwerking.

Europa in de Koude Oorlog Frankrijk, ca. 1948 Poster Reproductie Centre international de recherche sur l’imagerie politique, Parijs, Frankrijk Centre international de recherche sur l'imagerie politique, Paris, France

Voor de "Verenigde Staten van Europa" zijn concrete zaken nodig zoals een paspoort en een gemeenschappelijke munt. Al in de jaren veertig voerde een onafhankelijke vereniging die zichzelf de Europese Beweging noemde, hiervoor campagne door de verspreiding van nepidentiteitskaarten en -bankbiljetten.

Ontwerp van een toekomstig Europees bankbiljet, Origineel, Huis van de Europese geschiedenis, Brussel, België

Let op de spelling van EUROP op deze ijzeren staaf uit 1953. Het woord eindigt niet op "E", zoals in de normale Franse spelling, noch op "A", zoals gebruikelijk in het Duits, Nederlands en Italiaans. Een duidelijk voorbeeld van het compromis dat ten grondslag ligt aan de nieuwe Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal.

Baar; symboliseert het Schumanplan Luxemburg, 1953 IJzer Replica Fondation Jean Monnet pour l’Europe, Lausanne, Zwitserland

De herinnering aan de Shoah

Doodzwijgen, niet erkennen, verdringen; zo werd na de oorlog omgegaan met de holocaust, in het Hebreeuws 'shoah' genoemd.

Staten probeerden wanhopig hun zelfvertrouwen terug te winnen, negeerden hun gevoelens van schuld en medeplichtigheid en gaven zich over aan hun eigen herinneringen van lijden en ontberingen. De nieuwe realiteit van de Koude Oorlog maakte het makkelijker om weg te kijken van de fouten uit het verleden.

Vandaag de dag vormt de erkenning van deze verschrikkelijke misdaad tegen de menselijkheid echter de kern van de discussies over een gedeelde Europese herinnering.

Audio gids:

Het kunstenaarskoppel Ritula Fränkel en Nicholas Morris maakte in 2001 het kunstwerk 'De jas van Josef'. De jas had toebehoord aan Ritula's vader, Josef Fränkel, een overlevende van de Shoah.

"De jas van Josef" Darmstadt, 2001 Ritula Fränkel, Nicholas Morris © Europese Unie 2016 / Huis van de Europese geschiedenis, Brussel, België