Entrance to Shaping Europe second floor

De vorming van Europa

Wat is Europa? Geografisch gezien is Europa nooit een duidelijk begrensde ruimte geweest. De naam van het continent is ontleend aan de oude Griekse mythe van Europa, een verhaal dat net als de geschiedenis zelf door de eeuwen heen telkens vanuit verschillende zienswijzen opnieuw is geïnterpreteerd. Europa wordt gekenmerkt door zijn verworvenheden en tradities, maar in welk opzicht onderscheidt het zich van andere continenten? Kunnen we spreken van een gemeenschappelijk Europees verleden als de mensen toch op een heel verschillende manier door de historische gebeurtenissen zijn beïnvloed? Kunnen we een gemeenschappelijk kenmerk vinden, wellicht een Europees reservoir aan herinneringen?

Europa in kaart brengen

Waar begint Europa en waar eindigt het? Sinds mensenheugenis wordt Europa beschreven als een continent dat zich in historisch en cultureel opzicht apart heeft gevormd. In geografisch opzicht vormen Europa en Azië echter één geheel.

De Europese belangstelling voor kaarten en voor het vervaardigen van kaarten kent een lange en veelzijdige geschiedenis en gaat terug tot het oude Griekenland en Rome. Door de ontdekking van zeeroutes naar Noord- en Zuid-Amerika in de vijftiende eeuw krijgen Europeanen niet alleen een andere visie op de hun bekende wereld, maar verandert ook het beeld dat zij van zichzelf hebben.

Audio gids:

Dankzij de werken van geografen uit de oudheid, zoals Claudius Ptolemaeus (ca. 90 - 170 na Chr.), kunnen wij een glimp opvangen van de wereld zoals zij die kenden. Er worden alleen delen van Europa, Azië en Noord-Afrika weergegeven. Ptolemaeus gebruikt een coördinatensysteem om specifieke plaatsen te lokaliseren. Zijn kaarten blijven tot na de vijftiende eeuw de basis vormen voor de Europese cartografie.

Wereldkaart in de geografische verhandeling van Ptolemaeus Italië, ca. 1454 Ioannis Rhosos Geïllustreerd manuscript Replica Biblioteca Nazionale Marciana, Venetië, Italië

Světová mapa v geografické poloze Ptolemy Ilustrovaný rukopis 1454

Geografische precisie is op de middeleeuwse kaarten van ondergeschikt belang. Christelijke boodschappen en symboliek nemen op deze kaarten een belangrijker plaats in. In de renaissance wordt het continent Europa weergegeven als de maagd Maria, waarmee de christelijke identiteit van Europa tot uitdrukking komt.

Europa als de maagd Maria Bazel, Zwitserland, (1588) 1628 Uit 'Cosmographia' van Sebastian Münster (1488-1552) © Europese Unie 2016 / Huis van de Europese geschiedenis, Brussel, België

Encyclopedia with image of Europe as woman

Onze kijk op de wereld wordt gewoonlijk bepaald door de plek waar we wonen. De buiten Europa vervaardigde wereldkaarten maken dit opvallend duidelijk. Europa lijkt opeens ver weg en klein.

Wereldkaart China, 2012 SinoMaps Press © Europese Unie 2016 / Huis van de Europese geschiedenis, Brussel, België

World map with China in centre

De mythe van Europa

Europa, een mythische prinses uit Fenicië – het huidige Libanon – wordt ontvoerd door de Griekse god Zeus, die de vorm aanneemt van een witte stier. Hij is zo in de ban van haar schoonheid dat hij haar meeneemt naar het eiland Kreta.

De naam Europa wordt al sinds de oudheid met deze mythe geassocieerd. Ze komt voor in de kunst, literatuur, religie en politiek, waar vaak een nieuwe interpretatie wordt gegeven aan het verhaal en de beeldspraak om de situatie van dat moment weer te geven.

Audio gids:

In de wereld van de Grieken en Romeinen is Europa op de rug van Zeus een vaak terugkerend onderwerp op keramiek en in muurschilderingen en mozaïeken. De export van Griekse vazen draagt ook bij aan de verspreiding van de mythe.

Europa berijdt de stier Afkomstig van tempel Y, Selinunte, Sicilië, ca. 580-560 v. Chr. Replica van een metope Museo Archeologico Regionale Antonio Salinas, Palermo, Italië

europa riding the bull From temple Y

In commentaren op de Europese politiek is vaak verwezen naar de mythe van Europa. Zo wordt van deze beeldspraak gebruikgemaakt bij pogingen in de vroege twintigste eeuw tot pan-Europeanisering, maar ook om te verwijzen naar de verschrikkingen en het geweld van verwoestende oorlogen.

"Barbaropa" Duitsland, 1947 Heinz Trökes (1913-1997) Olieverf op doek Huis van de Europese geschiedenis, Brussel, België

barbaropa

In recentere interpretaties van de mythe wordt Europa gezien als een symbool van Europese integratie. Het portret van Europa is in de vorm van een watermerk in eurobiljetten verwerkt en de mythe wordt gebruikt om politieke kwesties zoals de eurocrisis te illustreren.

"De midlifecrisis van Europa" The Economist, Londen, Verenigd Koninkrijk, 31 mei 1997 Satoshi Kambayashi Huis van de Europese geschiedenis, Brussel, België

Europe’s mid-life crisis

Europees erfgoed

Wat verbindt ons continent? Wat kan worden beschouwd als Europees erfgoed? Europa is meer dan een optelsom van nationale geschiedenissen. Is Europa dan een beschaving en cultuur die wordt gekenmerkt door bepaalde tradities en waarden die in de loop van de geschiedenis zijn ontwikkeld?

Er zijn basale componenten die van origine Europees zijn en die zich over het hele continent verspreid hebben. Kunnen deze beschouwd worden als aparte, essentiële kenmerken van de Europese cultuur? Zo ja, welke delen van dit Europees erfgoed moeten we dan in stand houden, wat willen we veranderen, en waar moeten we tegenin gaan?

Audio gids:

Het christendom ontstond in het Midden-Oosten en verspreidde zich vervolgens over heel Europa, waar het zeer invloedrijk werd en uitgroeide tot een essentieel onderdeel van de westerse beschaving. Tegenwoordig wordt dit oude christelijke erfgoed nog altijd weerspiegeld in Europese waarden en tradities en in de Europese cultuur.

Beeld van een paus St. Martinuskerk Utrecht, Nederland, eind vijftiende eeuw Eikenhout Museum Catharijneconvent, Utrecht, Nederland

Carved figure of Pope St. Martin’s Church Utrecht

De achttiende eeuw staat bekend als de 'Verlichting' en vormde een keerpunt in de culturele en politieke evolutie van Europa. In de Verlichtingsperiode werd de waarde van de rede en het rationeel denken benadrukt, wat aanleiding gaf voor ophefmakende ontwikkelingen in de wetenschap, filosofie, samenleving en politiek.

De Encyclopedie van Diderot en d'Alambert Parijs, Frankrijk 1751-1772 Huis van de Europese geschiedenis, Brussel, België

Inside front cover Diderot’s d’Alambert’s Encyclopaedia 18 century

Democratie is een bestuursvorm waarin de bevolking het recht op zelfbeschikking bezit en politieke beslissingen door de meerderheid van de burgers worden genomen. Pas in de twintigste eeuw breidden Europese democratieën het stemrecht uit tot alle volwassen burgers.

Bij een stemming gebruikte scherf waarmee Themistocles werd aangewezen als banneling Athene, Griekenland vijfde eeuw voor Chr. Klei Μουσείο Αρχαίας Αγοράς/ Museum van de Oude Agora, Athene, Griekenland

ballot

Herinneringen

Wanneer we ons het verleden herinneren, kunnen we dan voorkomen dat we dezelfde fouten maken? Herinneringen worden als zeer belangrijk beschouwd. Zowel personen als maatschappelijke groepen nemen herinneringen als uitgangspunt voor leerprocessen en het ontwikkelen van zelfbewustzijn.

De herinnering is echter een gecompliceerd fenomeen. Herinneringen zijn selectief en onlosmakelijk verbonden met vergeten. Onze herinneringen vormen een cruciaal onderdeel van de geschiedenis en hebben een verregaande invloed op ons heden en onze toekomst. De wijze waarop we ons dezelfde geschiedenis herinneren, verandert voortdurend.

Audio gids:

Herinneringen zijn subjectief en worden in hoge mate beïnvloed door de omstandigheden. Het dagboek van Anne Frank, een Joods meisje dat tijdens de nazibezetting was ondergedoken in Amsterdam, is een boek van wereldfaam geworden. Dit soort getuigenissen maken de geschiedenis persoonlijk en zijn soms veelzeggender dan historische onderzoeken.

Het Achterhuis”/ “The Diary of a Young Girl Anne Frank (1929-1945) Amsterdam, Nederland, 1947 © Europese Unie 2016 / Huis van de Europese geschiedenis, Brussel, België

Inside front cover diary image Anne Frank

De herinnering is afhankelijk van de historische context. Soms zet een herinnering aan tot het nemen van wraak en soms maakt zij de weg vrij voor verzoening. Het zeer symbolische moment tijdens deze door François Mitterand en Helmut Kohl bijgewoonde herdenking van de Eerste Wereldoorlog vertegenwoordigde het einde van de historische animositeit tussen Frankrijk en Duitsland.

Gezamenlijke herdenking van de Slag om Verdun Verdun, Frankrijk, 22 september 1984 Foto ullstein bild - Sven Simon

Black white photograph leaders holding hands

Herinneringen kunnen worden gemanipuleerd om uit te wissen en te ondermijnen. Het wegpoetsen van bepaalde mensen uit de geschiedenis is bij uitstek kenmerkend voor totalitaire regimes. Nadat zij in 1929 in ongenade waren geraakt bij Josef Stalin, zijn Leon Trotski en Lev Kamenev verwijderd van de welbekende foto van Lenin die een toespraak houdt.

Trotski en Kamenev naast Lenin; later werden beide mannen verwijderd door de censuur Moskou, Russische Socialistische Federatieve Sovjetrepubliek, 5 mei 1920 / na 1929 Foto / vervalste foto Getty Images, Amsterdam, Nederland

Black white photograph Lenin passionate speech to crowd